ISSN: 0041-4255
e-ISSN: 2791-6472

RICHARD CLOGG

Özet

L. Lagarde, ‘Note sur les journaux français de Constantinople à l’époque révolutionnaire’ (İhtilâl döneminde İstanbul’da çıkan Fransız gazeteleri üzerine not) adlı yazısında, Direktuvar hükümetinin Osmanlı İmparatorluğu içinde yaptığı propaganda çalışmalarının bugüne kadar karanlıkta kalan kısımlarına ışık tutmuştur. Bu ek yazının amacı ise, Osmanlı Hükümeti nezdindeki İngiliz elçisi J, Spencer Smith’in bugün Londra’daki Public Record Office’te (İngiliz Devlet arşivi) bulunan raporlarına dayanarak, L. Lagarde’ın bu konudaki katkılarını genişletmekte ve bazı noktalarda da düzeltmektir.

1795 yılı başından, 1798 yazına yani Bonaparte’ın Mısır seferine ve bunun sonucunda Osmanlıların Fransa’ya savaş ilânına kadar geçen sürede S. Smith, Fransızların İstanbul’daki ve Akdeniz’in doğusundaki eylemlerini dikkatle izlemiş, Fransa İhtilâli fikirlerini Osmanlı İmparatorluğuna basın yoluyle aktarmaları ve bu propagandaların etkileri karşısında duyduğu endişeleri Londra’ya gönderdiği raporlarında belirterek, raporlarına eklediği gazete örnekleriyle de bunları kanıtlamağa çalışmıştır.

Spencer’in Fransız basınına dayanarak verdiği raporlara göre, 1797 yılındaki İzmir ayaklanması Fransız propagandasının etkisiyle olmuştur. İstanbul’daki Venedik Elçiliğinin faaliyeti de Fransızlarınkiyle aynı paralelde veya bunların devamı şeklinde yürütülmüştür. Venedik, Fransızlar tarafından Osmanlılardan alınınca, Venedik Elçiliği, Fransız Devriminin ortaya attığı demokrasi, eşitlik, hürriyet gibi fikirlerin savunuculuğunu yapmıştır.

Fransızların propaganda çalışmalarının başında, İstanbul’daki Fransız Elçiliğinde bir gazete matbaasının kurulması gelmektedir. İlk önce Fransa Saray matbaası olarak Elçilikte çalışmağa başlayan matbaa, basının gelişmesinde önemli rol oynamıştır. 1795 Nisanında Halk Selâmeti Komitesinin kararıyle basının yeniden canlandırılması için İstanbul’a personel gönderilmiş ve basın, Raymond Verninac tarafından, yeniden organize edilmeğe başlamıştır.

S. Smith’in raporlarında söz konusu edilen Fransız gazetelerinden biri olan Gazette Française de Constantinople, M. Verninac tarafından çıkarılmağa başlanmış, Aubert Dubayet Verninac’ın yerine geçince, 2. sayısından itibaren gazetenin yayımını sürdürmüştür. Mercure Oriental adlı gazete ise, Fransız tebasından Marion tarafından çıkarılarak ayda iki kez yayımlanmıştır. Bu gazete, Osmanlı İmparatorluğunda, doğa bilimiyle uğraşanların ve antikacıların yaptıkları araştırmalar, gemicilik ve ticarî konularda bilgi vermekteydi. Mercure Oriental üç yıl süre ile çeşitli adlar altında yayımlanmıştır. Venedik Elçiliği de ‘Estratto di Notizie pervenute alla Legazione di Venezia’ başlığını taşıyan gazeteyi İtalyanca olarak çıkarmıştır.

Osmanlı İmparatorluğunun Fransa Cumhuriyetine savaş ilân ettiği 11 Eylül 1798 tarihinden önceki yıl içinde, S. Smith artık Fransız basınından söz etmemektedir. Bu yayımlar belki bu tarihlerde sona ermiş, belki de Smith artık bütün dikkatini, Fransa’nın Akdeniz’in doğusundaki cumhuriyetçi propagandasının fiiliyata dökülmesi demek olan İyon adalarının işgali (Haziran 1797) ve Bonaparte’ın Mısır Seferi (Temmuz 1798) gibi daha önemli olaylara vermiştir.

Sonuç olarak: S. Smith’in, 1797 yazına kadar, İstanbul’daki Fransız basını üzerine raporları, basın hakkında ve ayrıca bu dönemde Osmanlı başkentindeki Fransız propaganda çalışmaları konusunda çok değerli bilgileri içermektedir.